– शिशिर चम्लागाँई //
नेपाल अहिले एउटा यस्तो मोडमा पुगेको छ जहाँ राजनीति, समाज, अर्थतन्त्र र युवा पुस्ताको भविष्य एकैसाथ तनावमा छन्। सरकार, दलहरू, पुराना राजनीतिक ढाँचा र नयाँ पुस्ताबीच दूरी बढ्दै गएको छ। युवा पीढीले देशमा परिवर्तन खोजे पनि, संरचनागत कमजोरी, बेरोजगारी, असमानता र अनिश्चितताले उनीहरूलाई निराश बनाएको छ। यही कारण पछिल्लो समय नेपालमा देखिएका युवा आन्दोलन, आवाजका रूप र मागहरू केवल तत्कालीन घटनाको परिणाम होइन, सामाजिक परिवर्तनतिरको संकेत हुन ।
१. युवा जनसंख्या ठूलो तर अवसर सानो
नेपालमा युवा जनसंख्या ठूलो छ। तथ्याङ्कले देखाउँछ कि १६–४० वर्ष उमेर समूहका युवाहरू करिब १२।४ मिलियन छन्, जुन नेपालका कुल जनसंख्याको ४३ प्रतिशत जति हो। देशको सबैभन्दा ठूलो जनसांख्यिक समूह यही हो।
यति ठूलो युवा जनसंख्या हुनु आफैँमा अवसर हो। तर समस्या के छ भने यस समूहलाई सम्हाल्ने, स्वरोजगार बनाउने, सक्षम बनाउने र समाज–राजनीतिमा सहभागी बनाउने पूर्वाधार कमजोर छ।
रोजगारीको स्थिति हेर्दा अझ स्पष्ट हुन्छ —
१. १५–२४ वर्ष उमेर समूहको बेरोजगारी दर २०।८२
२. धेरै युवा “अर्ध बेरोजगार” छन् , काम छ तर पर्याप्त आय, संरचना वा स्थिरता छैन।
३. धेरै युवा विदेशिने बाध्य छन्।
यी तथ्याङ्क ले देखाउँछन् कि नेपालको आर्थिक संरचना युवा पुस्तामा बोझ बन्दै गएको छ।
मानवशास्त्रीय भाषामा, यस्तो स्थिति युवा पुस्तामा “भविष्यप्रतिको डर” र “असुरक्षा भावना” बढाउँछ।
युवा लागि भविष्य अब अवसर होइन, जोखिम जस्तो देखिन थाल्छ।
२. डिजिटल जीवन र युवाको पहिचान
आजको नेपालमा युवाहरूको सामाजिक जीवन, कार्य जीवन, अध्ययन, व्यवसाय, राजनीति, मनोरञ्जन सबै डिजिटल माध्यमसँग जोडिएको छ।
१. २०२५ को अनुमान अनुसार—
२. ४८।१५ नेपाली सामाजिक सञ्जाल प्रयोगकर्ता छन्।
तीमध्ये सबैभन्दा ठूलो हिस्सा युवा पुस्ताको नै छ।
सामाजिक सञ्जालले युवाहरूलाई तीन प्रकारका भूमिका दियोस्
१. सूचना प्राप्त गर्ने माध्यम
२. आफ्नो आवाज सार्वजनिक गर्ने प्लेटफर्म
३. रोजगारी, व्यापार र सीप बेच्ने बजार
त्यसैले जब २०२५ मा सरकारले २० भन्दा बढी डिजिटल प्लेटफर्म बन्द गर्यो, त्यो केवल ऑनलाइन साधन बन्द हुनु थिएन ,
यो युवाको जीवनचक्र, पहिचान र कामको स्वरूपमै हस्तक्षेप जस्तो देखियो।
अहिलेका युवाहरूले इन्टरनेटलाई “सुविधा” होइन कि पहिचान, अवसर र स्वतन्त्रताको माध्यम मान्छन्।
मानवशास्त्रीय दृष्टिले, यस्तो हस्तक्षेपले “पहिचान संकट” सिर्जना गर्छ।
केही समयपछि यही संकट “सामूहिक असन्तुष्टि” को रूप दिन्छ, जुन त्यही वर्षको युवा आन्दोलनमा देखियो।
३। युवा आन्दोलनस् केवल विरोध होइन, सामाजिक संकेत
सञ्जाल बन्दपछि देशभर देखा परेको युवा आन्दोलन कुनै पार्टीको निर्देशन, कुनै पुरानो नेताको नारा वा कुनै एक मुद्दाको परिणाम थिएन।
यो युवाभित्र विकसित हुँदै आएको दबिएको तनावको विस्फोट थियो।
विरोधमा सहभागी युवाहरूले दिएको मुख्य सन्देश थियोस्
१. भ्रष्टाचार विरुद्ध कडा र ठोस कदम
२. समान अवसर
३. पारदर्शिता
४. रोजगारी
५. सामाजिक न्याय
६. अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता
यी आवाजहरू तीन–चार वर्षदेखि बढ्दै आएका थिए। अन्ततः सञ्जाल बन्दले त्यसलाई सतहमा ल्याइदियो।
आन्दोलनका क्रममा युवाले बोलेका केही वाक्यहरू अहिले पनि चर्चामा छन्स्
१. “हाम्रा अभिभावकले पार्टी बनाइदिए, हामीले भविष्य बनाउनु छ।”
२. “नेता फेरिए, तर हाम्रो जीवन फेरिएन।”
३. “हामीलाई गाली होइन, अवसर चाहिन्छ।”
यी वाक्यहरू केवल नाराजस्तो लागे पनि वास्तवमा ती सामाजिक संरचनाविरुद्धको तीक्ष्ण विश्लेषण हुन्।
मानवशास्त्रीय रुपमा, यस्तो आन्दोलन “जेनरेशनल कन्फ्लिक्ट”—पुरानो पुस्ता र नयाँ पुस्ताबीच संस्कृतिगत टकराव—को स्पष्ट संकेत हो।
४। विविध समाज र समानता खोज्ने युवा
नेपाल एक बहु–जातीय, बहु–भाषिक, बहु–धार्मिक समाज हो। पहाडी युवा, मधेसी युवा, पहाड–तराईका दलित, आदिवासी–जनजाति, हिमाली समुदायका युवाहरू सबैको अनुभव फरक छ।
मधेसी युवाहरू
– नागरिकता, प्रतिनिधित्व र राजनीतिक सहभागितामा निरन्तर असन्तुष्टि।
पहाडी र हिमाली युवाहरू
– विकास, पूर्वाधार, स्वास्थ्य र रोजगारीको पहुँच सीमित।
शहरी युवाहरू
– शिक्षा र सूचनाको पहुँच धेरै, तर बेरोजगारी र महँगीले सेट–अप बिग्रिएको।
दलित र सीमान्तकृत समुदायका युवाहरू
– सामाजिक विभेद अझै कायम, अवसरमा असमानता।
युवाले सामाजिक समानताको माग गर्दा उनीहरूको अनुभव एउटै छैन, तर उनीहरूको आवाजको भित्री भाव एउटै छ ( “सबैलाई बराबर अवसर देऊ।”
मानवशास्त्रीय विश्लेषणमा, यस्तो साझा आवाज कुनै देशले “सामाजिक सहमति” बनाउने महत्वपूर्ण संकेत हो।
५। राजनीतिक नेतृत्व र युवा बीच बढ्दो दूरी
युवा पुस्तालाई अहिले पुरानो राजनीतिक ढाँचासँग सम्बन्ध जोडिन गाह्रो छ।
कारण धेरै छन्स्
१. नेताहरूको लामो समयसम्मको पुनरावृत्ति
२. चुनावतिर बढी ध्यान, कामतिर कम
३. गुट–उपगुट
४. भ्रष्टाचार
५. वाचा धेरै, नतिजा कम
नेपालका प्रमुख नेताहरूले वर्षौं अगाडि बोलेका धेरै प्रतिज्ञाहरू आजसम्म पूरा भएका छैनन्।
युवाहरूमा अहिले धेरै सुनिने भनाइ छ—
“भाषण पुरा भयो, काम देखाऊ।”
मानवशास्त्रीय दृष्टिले, जब राजनीतिक संरचनाले नयाँ पुस्तासँग संवाद गर्न छोड्छ, त्यो पुस्ताले नयाँ राजनीतिक बोध बनाउँछ ।
आन्दोलन, स्वतन्त्र अभियान, डिजिटल सक्रियता, वैकल्पिक नेतृत्व।
यही कारण अहिले नेपालमा देखिने युवा चेतना “अराजनीतिक” होइन यो ुुनयाँराजनीति” खोज्ने आन्दोलन हो।
६. युवा मनोविज्ञानस् भविष्य खोज्ने संघर्ष
यदि यो अवस्थालाई मनोवैज्ञानिक र मानवशास्त्रीय रूपमा बुझ्ने हो भने— अहिलेका युवाहरू चार मुख्य अवस्थाबाट गुज्रिरहेका छन्ः
१. असुरक्षा
भोलि कस्तो भविष्य हुन्छ भन्ने स्पष्ट छैन।
२. अन्यायको अनुभूति
सीप, पढाइ, मेहनत—सबै हुँदाहुँदै पनि समान अवसर नपाउने।
३. पहिचानमा परिवर्तन
युवा पुस्ता अब आफूलाई “राजनीति पछि लाग्ने” नभई “राजनीति बनाउने” शक्तिको रूपमा देख्न थालेका छन्।
४ सामूहिक ऊर्जा
हजारौं युवाले एकै मुद्दामा एकजुट हुन सक्ने क्षमता देखाएका छन्। यो ऊर्जा अब केवल फेसबुक टिप्पणीमा सीमित छैनस सडक, कार्यक्षेत्र, नागरिक दबाब र सार्वजनिक बहसमा प्रवेश गरिरहेको छ।
७. सम्भावित बाटोस् युवालाई केन्द्रमा राखेर भविष्य निर्माण
नेपालले अहिले जुन मोड देखिरहेको छ, त्यसले दुईवटा सम्भावित भविष्यको संकेत गर्छ । एक, जहाँ पुरानै संरचना बलियो भएर उही ढङ्गमा देश चलिरहन्छ। अर्को, जहाँ युवा आवाजले नीतिमा, विकासमा र सामाजिक संरचनामा ठूलो परिवर्तन ल्याउँछ।
युवालाई केन्द्रमा राखेर देशले लिनुपर्ने मुख्य कदमहरूस्
१. रोजगार सिर्जना
सीप, तालिम, उद्यमशिलता, कृषि आधुनिकीकरण, डिजिटल काम , युवा केन्द्रमा राखेर कार्यक्रम बनाउने।
२. शिक्षा सुधार
डिग्री होइन, शिक्षा र कामबीच सीधा सम्बन्ध बनाउने।
३. पारदर्शिता
भ्रष्टाचार रोक्ने, बजेट पारदर्शी बनाउने, सेवामा सुधार ल्याउने।
४. डिजिटल स्वातन्त्रता
सूचना पहुँच र अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता सुरक्षित गर्ने।
५. समानता
जात, भाषा, क्षेत्र, पहिचान (सबैले समान अवसर पाउने व्यवस्था।
६. युवाको सहभागिता
युवालाई नीतिनिर्माण, स्थानीय विकास र शासन प्रक्रियामा समावेश गर्ने। अहिलेको नेपाल केवल राजनीतिक संकटमा छैनस यो सामाजिक रूपान्तरणको मोडमा छ। युवा पुस्ता अब केवल भविष्यको श्रमिक होइन उनीहरू भविष्यका निर्णयकर्ता, सामाजिक–राजनीतिक चालक र रूपान्तरणका आधार हुन्। डेटा, आन्दोलन, आवाज, चेतना सबैले एउटै कुरा देखाउँछस्
नेपाल अब पुरानो ढाँचाले चल्ने अवस्थामा छैन।
यदि देशले युवाको ऊर्जा, बुद्धि, सीप र आकांक्षालाई सम्मान दियो भने नेपालले दिगो, न्यायपूर्ण, समावेशी र आशाजनक भविष्य बनाउने छ। तर यदि पुरानै राजनीतिक सोच, अवसरवाद र असमानता दोहोरिए युवा आन्दोलन पुन:सुरुवात हुनेछ। नेपाल परिवर्तनको मोडमा छ । र, यो यात्रामा सबैभन्दा अगाडि उभिएको पुस्ता युवा नै हो ।
२०८२।०८।१६
